Prawo do „sądu powszechnego” zgodnie z regułami prawnymi obowiązującymi w danym państwie czy też wybór „własnego” sądu arbitrażowego?
Sąd arbitrażowy stanowi rodzaj sądownictwa o niepaństwowym charakterze. Kontrahenci pochodzący z różnych państw mogą przy zawieraniu umowy związanej z realizacją danego przedsięwzięcia przesądzić o wyłączeniu jurysdykcji sądu powszechnego danego państwa do rozstrzygnięcia mogącego wyniknąć na tym tle sporu. Uczynią to, zawierając tzw. umowę arbitrażową, w której poddadzą spory już między nimi zaistniałe lub mogące powstać w przyszłości pod rozpoznanie wybranego przez nich sądu arbitrażowego. Skutkiem podjęcia takiej decyzji będzie wyłączenie jurysdykcji sądu krajowego, który byłby właściwy według zasad ogólnych. W razie wniesienia pozwu do innego sądu, niż ten, który został wybrany przez strony, powództwo w razie zgłoszenia zarzutu istnienia zapisu na arbitraż zostanie odrzucone z uwagi na niewłaściwość sądu.
Arbitraż nabiera znaczenia w szczególności w stosunkach międzynarodowych, kiedy to kontrahentom zależy na rozstrzyganiu zaistniałych konfliktów przez osoby niezwiązane z krajem drugiej strony umowy, będące jednocześnie specjalistami w dziedzinie, której spór dotyczy. Jeżeli kontrakt międzynarodowy nie będzie zawierał klauzuli arbitrażowej, przedsiębiorca dochodzący swoich roszczeń będzie zmuszony wystąpić do sądu państwowego innego państwa i prowadzić postępowanie sądowe za granicą.
Problematyce międzynarodowego arbitrażu poświęcona została Konwencja europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym sporządzona w Genewie w dniu 21.04.1961 r. Określa ona zasady, jakimi należy się kierować przy sporządzaniu międzynarodowej umowy o arbitraż.
W jakich sprawach można zawrzeć umowę o arbitraż międzynarodowy?
W drodze arbitrażu rozstrzygane mogą być spory dotyczące wszelkiego rodzaju transakcji w stosunkach handlowych o charakterze międzynarodowym, których strony pochodzą z różnych państw. Będą to zatem spory wynikłe na tle współpracy o gospodarczym charakterze. Przykładowo obywatel polski zawiera umowę sprzedaży paszy dla zwierząt z obywatelem niemieckim. W umowie tej postanawiają, że w razie zaistnienia sporu wynikającego z zawartej umowy sprzedaży, instytucją go rozstrzygającą będzie Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie.
Kto może być stroną umowy?
Mówiąc o umowie o arbitraż międzynarodowy, musimy rozróżnić dwie możliwe sytuacje. Pierwsza będzie dotyczyła sporu już zaistniałego, a umowa określająca mający go rozstrzygnąć sąd, będzie określana mianem kompromisu. Druga sytuacja odnosi się do sporów mogących dopiero powstać w przyszłości. Wówczas pod pojęciem „umowy o arbitraż” należy rozumieć klauzulę arbitrażową stanowiącą część umowy głównej lub osobną umowę o arbitraż. W każdym wypadku zapis na arbitraż musi wskazywać stosunek prawny, w związku z którym następuje poddanie sporów rozstrzygnięciu sądu arbitrażowego.
Jaka forma dla umowy?
Umowa o arbitraż zawarta w formie zarówno klauzuli arbitrażowej, jak i samodzielnej umowy o arbitraż powinna być podpisana przez strony lub zawarta w wymianie listów, telegramów lub zawiadomień dalekopisem. W stosunkach między państwami, których prawo nie wymaga formy pisemnej dla takiej umowy, może zostać ona zawarta w formie dozwolonej przez ustawodawstwo tego państwa. Spełnienie warunków dotyczących formy umowy będzie miało kluczowe znaczenie przy uznawaniu i wykonywaniu orzeczenia arbitrażowego.
Treść umowy – jak daleko sięga swoboda stron?
Strony umowy mogą samodzielnie zadecydować o organizacji swojego procesu arbitrażowego. W pierwszej kolejności od ich woli zależy, czy ewentualne spory będzie rozstrzygała stała instytucja arbitrażowa czy tzw. sąd arbitrażowy ad hoc powołany jedynie do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. W tym ostatnim przypadku kontrahenci mają bardzo szeroki wpływ na kształt i zasady funkcjonowania sądu, ponieważ sami go tworzą. Zgodnie z tym mogą wyznaczyć arbitrów albo ustalić sposób ich wyznaczania, określić miejsce sądu arbitrażowego, a także ustanowić reguły postępowania, których mają przestrzegać arbitrzy (ustanowić tzw. regulamin sądu arbitrażowego).
Jeżeli kontrahenci zdecydują się na poddanie sporu do rozstrzygania stałej instytucji arbitrażowej, to w takim wypadku rozpoznawanie sporów będzie następowało zgodnie z już istniejącym regulaminem takiej instytucji, a kontrahenci zostaną pozbawieni wpływu na zasady procedowania sądu.
Swoboda stron przewidziana została także w zakresie samego orzeczenia arbitrażowego. Z postanowień Konwencji wynika domniemanie konieczności jego uzasadnienia. Jednocześnie jednak Konwencja zezwala stronom na wyłączenie konieczności uzasadniania zapadłego w sprawie rozstrzygnięcia.
Wybór prawa właściwego
Wpływ stron umowy arbitrażowej na zasady, według których rozstrzygane będą powstałe między nimi strony, dotyczy także swobody co do wyboru prawa właściwego, jakie ma być stosowane przez sąd rozstrzygający konflikt. Niezależnie od wybranego prawa danego kraju, arbitrzy kierują się ponadto postanowieniami wiążącego strony kontraktu oraz zwyczajami handlowymi. Arbitrzy orzekają również na zasadzie tzw. słuszności, jeżeli strony tak się umówiły i jeżeli prawo właściwe na to pozwala.
Monika Milka – aplikantka radcowska
Podstawa prawna:
Konwencja europejska o międzynarodowym arbitrażu handlowym sporządzona w Genewie w dniu 21.04.1961 r.
