„Ale wiem, jak to jest,
gdy chce się umrzeć.
Jak boli uśmiech.
Jak próbujesz się dopasować,
a nie możesz.
Jak ranisz się zewnętrznie…
by zabić wewnętrzny ból.” Susanna (Winona Ryder) w „Przerwanej lekcji muzyki”.
Po obejrzeniu „Przerwanej lekcji muzyki” w pamięci widza utrwala się budzący lęk i współczucie obraz osób chorych psychicznie, których umysł lawiruje miedzy jawą a snem, bezradnych i nieświadomych swoich zachowań tak odmiennych od rzeczywistości istniejącej poza murem szpitalu psychiatrycznego. Pomyłka lekarza w ocenie stanu zdrowia pacjenta może być druzgocąca w skutkach „Lot nad kukułczym gniazdem” jest tego bardzo drastycznym obrazem. Zgodnie z preambułą do polskiej ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (zwanej dalej uozp) zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem osobistym człowieka, a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa. Ponadto zgodnie z art. 12 uozp przy wyborze rodzaju i metod postępowania leczniczego bierze się pod uwagę nie tylko cele zdrowotne, ale także interesy oraz inne dobra osobiste osoby z zaburzeniami psychicznymi i dąży do osiągnięcia poprawy stanu zdrowia w sposób najmniej dla tej osoby uciążliwy, co oznacza, że przymusowe leczenie szpitalne stanowi ostateczny środek. Wszelkie zatem wypaczenia w obszarze leczenia psychiatrycznego muszą być zwalczane i surowo karane.
Przede wszystkim zgoda pacjenta na leczenie.
Sytuacja wyjątkowa – przyjęcie do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta (art. 23 i 24 uozp).
Postępowanie przy przyjęciu do szpitala psychiatrycznego w trybie nagłym.
Przymusowe leczenie w szpitalu psychiatrycznym na wniosek osoby bliskiej (art. 29 uozp).
Czas pobytu w szpitalu psychiatrycznym.
Przede wszystkim zgoda pacjenta na leczenie.
Ochrona praw osób chorych psychicznie powinna być realizowana w najpełniejszym zakresie, ponieważ autonomia pacjentów szpitali psychiatrycznych jest narażona w najwyższym stopniu. Lekarz, pielęgniarka, sanitariusz czy salowa wykonując czynności lecznicze, pielęgnacyjne wkraczają w zagwarantowane konstytucyjnie prawo człowieka do wolności i nienaruszalności cielesnej a zatem nawet najmniejsze nadużycia na tym polu są niedopuszczalne. Chodzi przecież o prawa najwyższej rangi i szczególnego pacjenta (art. 5, 30, 31, 41 Konstytucji). Zasadą jest, że badanie, przyjęcie do szpitala psychiatrycznego i leczenie, wymaga zgody pacjenta wyrażonej na piśmie (art. 22 uozp). Fundamentalną zasadą – prawnie zagwarantowaną – na której musi opierać się leczenie psychiatrycznie i wszelkie czynności podejmowane wobec osób chorych psychicznie, jest zasada dobrowolności. Choroba psychiczna nie oznacza bowiem automatycznie, ze chory jest osobą, która nie potrafi stanowić o sobie i decydować we własnych sprawach – tak Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 27.03.2008 r. 44009/05.
Lekarz nie może poczytywać za zgodę milczenia, brak reakcji czy obojętność pacjenta. Chodzi mianowicie o zgodę czynną, świadomą, udzieloną na podstawie zrozumiałej, przekazanej w dostępny sposób informacji. Informacje, które lekarz ma obowiązek przekazać pacjentowi dotyczą celu przyjęcia do szpitala psychiatrycznego, stanu zdrowia, proponowanych czynności diagnostycznych i leczniczych oraz dających się przewiedzieć skutków tych działań lub zaniechania (art. 3 pkt. 4 uozp). Informacja udzielana choremu nie może być ogólnikowa, w zasadzie obejmuje każde zamierzone działanie i zaniechanie wobec pacjenta. Relacja lekarz – chory musi opierać się na zasadzie równości a nie nadrzędności i co ważne te oczekiwania i ciężar odpowiedzialności dotyczą nie tylko lekarzy, ale także pozostałego personelu medycznego, a ponieważ wśród pielęgniarek i sanitariuszy ta świadomość może być niższa, stąd zachodząca konieczność ustawicznej kontroli poszanowania praw pacjenta zwłaszcza na tym szczeblu. Wizualizacja tego problemu została ujęta w spektaklu telewizyjnym „Kuracja” a także była poruszana w programie Elżbiety Jaworowicz „Sprawa dla reportera” w odcinku „Pobicie w psychiatryku„.
Niewykonanie przez lekarza podstawowego obowiązku udzielenia pacjentowi wyczerpującej informacji i pominięcie wymogu uzyskania zgody, stanowi najcięższe naruszenie, bowiem zgodnie z preambułą do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego zdrowie psychiczne to dobro fundamentalne, czyli niekwestionowany wyznacznik postępowania lekarza. Nadużycia na tym tle mogą się zdarzać, tak ze strony personelu medycznego, nieprzestrzegającego ustanowionych prawnie procedur np. w sytuacji stosowania środków przymusu bezpośredniego, jak i rodziny, która, wykorzystując mechanizmy przymusowej hospitalizacji w szpitalu psychiatrycznym będzie próbowała „pozbyć się” członka rodziny, którego zachowania są uciążliwe i meczące.
Potrzebę ochrony praw pacjenta mocno akcentuje także prawo europejskie, zgodnie z art. 7 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej wobec Zastosowań Biologii i Medycyny z 04.04.1997 r. „osoba cierpiąca na poważne zaburzenia psychiczne może, bez wyrażenia zgody, zostać poddana interwencji medycznej mającej na celu leczenie tych zaburzeń, jeżeli brak interwencji stwarza ryzyko znacznego uszczerbku dla jej zdrowia pod warunkiem zachowania gwarancji określonych przez prawo określających nadzór, kontrole i środki odwoławcze”.
Sytuacja wyjątkowa – przyjęcie do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta (art. 23 i 24 uozp).
Zgodnie z opisaną wyżej zasadą przyjęcie i pobyt w szpitalu psychiatrycznym wymaga zgody pacjenta, natomiast na zasadzie wyjątku osoba chora psychicznie może zostać przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez zgody (art. 23 w zw. z art. 3 pkt. 1 a uozp). W trybie nagłym do szpitala psychiatrycznego może zostać przyjęta także osoba z zaburzeniami psychicznymi, która zagraża bezpośrednio swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, ale zachodzą wątpliwości, czy jest chora psychicznie (art. 24 ust. 1 uozp w zw. z art. 3 pkt. 1 a uozp). Jednak nawet choroba psychiczna nie jest wystarczającym powodem przymusowej hospitalizacji w trybie nagłym. Musi jednocześnie występować bezpośrednie zagrożenie dla własnego życia albo życia lub zdrowia innych osób (art. 23 ust. 1 i 24 ust. 1 uozp). Chodzi zatem o takie sytuacje, gdy dotychczasowe zachowanie osoby chorej wskazuje na to, że z powodu choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu (np. próba samobójcza) albo życiu lub zdrowiu innych osób (np. akty agresji lub ich usiłowanie wobec innych osób) (art. 23 ust. 1 uozp). Podstawą przyjęcia do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta mogą być również słowne groźby popełnienia samobójstwa lub ataku na inne osoby, jeżeli ze względu na sposób i okoliczności ich wypowiedzenia, zachodzi uzasadniona obawa, że zostaną spełnione w przyszłości.
Zagrożenie, będące przesłanką zastosowania trybu nagłego musi być bezpośrednie, co oznacza, że szkoda może wystąpić w każdej chwili lub w stosunkowo niedalekiej przyszłości jest nieuchronna, ponadto ryzyko jej wystąpienia jest wysoce prawdopodobne, przede wszystkim jednak zagrożenie musi być realne i wynikać z aktualnego stanu zdrowia psychicznego pacjenta. „Pojecie „zagrożenia bezpieczeństwa” jest nieostre, zawiera w sobie element przewidywania (hospitalizacja ma zapobiec temu, co jeszcze nie nastąpiło). Aby stwierdzić, że zachowanie chorego zagraża zdrowiu lub życiu, należy ustalić, że zaistniały (w dotychczasowym zachowaniu chorego) takie okoliczności, które obiektywnie i rozsądnie oceniane świadczą o istnieniu stanu zagrożenia, tj. stanu, w którym należy się liczyć z realną możliwością naruszenia przez chorego własnego lub cudzego życia (lub cudzego zdrowia). Pod tym właśnie kątem należy ustalić i ocenić – przy zastosowaniu wiedzy medycznej i zasad doświadczenia życiowego – konkretne zachowanie danej osoby. Specyficzny charakter ustaleń faktycznych, jakie należy poczynić w sprawie tego rodzaju, polega na tym, że konkretne ustalenia co do faktów (zachowań) uczestnika są nierozerwalnie związane z ich jednoczesną kwalifikacją jako noszących cechy odpowiadające dyspozycji przepisu (zagrażają życiu lub zdrowiu) lub nie. Należy zatem ustalić, czy konkretne zachowania osoby chorej psychicznie związane z tą chorobą zarażają życiu lub zdrowiu” – tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 14.02.1996 r. II CRN 201/95.
Postępowanie przy przyjęciu do szpitala psychiatrycznego w trybie nagłym.
Przyjęcie pacjenta do szpitala psychiatrycznego wymaga uprzedniego osobistego zbadania tej osoby przez lekarza psychiatrę. Lekarz przeprowadzający badanie powinien zasięgnąć opinii drugiego lekarza psychiatry lub psychologa (art. 23 ust. 2 uozp). Ponadto lekarz przeprowadzający badanie jest obowiązany wyjaśnić choremu przyczyny przyjęcia do szpitala bez zgody i poinformować go o jego prawach (art. 23 ust. 3 uozp). W ciągu 48 godzin od chwili przyjęcia do szpitala, przyjęcie wymaga zatwierdzenia przez ordynatora. Natomiast ordynator w ciągu 72 godzin od chwili przyjęcia, zawiadamia o przyjęciu sąd opiekuńczy właściwy ze względu na miejsce siedziby szpitala (art. 23 ust. 4 uozp). Należy zwrócić uwagę na to, że chociaż osoba, u której nie została zdiagnozowana choroba psychiczna może zostać przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez zgody, ale jej przymusowe leczenie wymaga ustalenia, że jest osobą chorą psychicznie, w przeciwnym razie przymusowa hospitalizacja jest wyłączona (art. 24 uozp, art. 29 uozp).
Przymusowe leczenie w szpitalu psychiatrycznym na wniosek osoby bliskiej (art. 29 uozp).
Małżonek, krewny w linii prostej, rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy lub osoba sprawująca faktyczną opiekę nad osobą chorą psychicznie mogą złożyć wniosek do sądu opiekuńczego właściwego dla miejsca zamieszkania tej osoby o zastosowanie przymusowej hospitalizacji, jeśli osoba ta odmawia dobrowolnego leczenia, w tym przyjmowania leków (art. 29 ust. 2 uozp). Przyczyny uzasadniające przymusową hospitalizację zostały wąsko określone i mogą nimi być wyłącznie:
- nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczenie pogorszenia stanu zdrowia psychicznego chorego na, co wskazuje jego dotychczasowe zachowanie
- osoba chora psychicznie jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę stanu jej zdrowia(art. 29 ust. 1 uozp).
„Sąd powinien przy orzekaniu ściśle kierować się sformułowanymi w ustawie przesłankami uzasadniającymi uwzględnienie wniosku i nie może stosować do nich ani wykładni rozszerzającej, ani analogii, gdyż konsekwencją orzeczenia uwzględniającego wniosek jest ingerencja w sferę praw i wolności obywatelskich chorego człowieka” – tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 12.07.1996 r. II CRN 81/96. Regułą jest bowiem dokonanie wyboru przez każdą osobę potrzeby, jak i rodzaju leczenia – tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 27.02.2008 r. III CSK 318/07.Przyjęcie przez sąd opiekuńczy, że zastosowanie przymusowego leczenia przyniesie poprawę stanu zdrowia psychicznego chorego jest niewystarczające, aby zastosować przymusową hospitalizację, konieczne jest ponadto ustalenie, że chory jest niezdolny do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, bowiem zgodnie z treścią art. 29 ust. 1 pkt. 2 uozp oby dwie przesłanki muszą wystąpić łącznie, chyba że z materiału dowodnego wynika, że zaszła druga przesłanka określona w art. 29 ust. 1 pkt. 1 uozp a mianowicie dotychczasowe zachowanie chorego wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jego zdrowia psychicznego. „Prognoza, że umieszczenie w szpitalu wpłynie pozytywnie na stan zdrowia osoby chorej nie jest przesłanką orzeczenia o przymusowym umieszczeniu w szpitalu na podstawie art. 29 ust. 1 ustawy z 1994 r.” – tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 27.02.2008 r. III CSK 318/07. Ponadto Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 12.07.1996 r. II CRN 81/96 wyjaśnił, że „samo występowanie uciążliwych, a nawet wręcz męczących dla otoczenia, zachowań uczestniczki postępowania, a przejawiających się nieufnością, podejrzliwością, wrogim nastawieniem do męża i sąsiadów, porzuceniem pracy, czy wręcz nieadekwatnymi do sytuacji zachowaniami, choć świadczą o jej chorobie psychicznej, to jednak nie są jeszcze wystarczającą podstawą do zastosowania art. 29 ust. 1 cyt. Ustawy”.
Z uwagi na to, że sąd musi ocenić przyszłe, możliwe skutki niezastosowania przymusowego leczenia wobec osoby chorej psychicznie, konieczne jest załączenie do wniosku o przymusową hospitalizację orzeczenia lekarza psychiatry szczegółowo uzasadniającego potrzebę leczenia w szpitalu psychiatrycznym (art. 30 uozp). Zaświadczenie wystawione przez lekarza psychiatrę musi być wynikiem dogłębnych badań i drobiazgowej, rzetelnej analizy. W przedmiocie opinii lekarza psychiatry Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 12.02.1997 r. II CKU 72/96 wyjaśnił, że „orzeczenie o potrzebie przyjęcia osoby chorej psychicznie do szpitala psychiatrycznego na podstawie art. 29 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535) sąd opiekuńczy może wydać wyłącznie wówczas, gdy dołączona do wniosku opinia, o jakiej mowa w art. 30 tej ustawy, nie zostanie podważona w toku postępowania. Przesłanką wydania takiego orzeczenia nie może więc być jedynie wyjaśnienie wątpliwości, czy osoba, wobec której toczy się postępowanie, jest w ogóle chora psychicznie i zachodzą dalsze przesłanki z art. 29 ust. 1 ustawy”.
Czas pobytu w szpitalu psychiatrycznym.
Osoba przebywająca bez swojej zgody w szpitalu psychiatrycznym, jej przedstawiciel ustawowy, małżonek, rodzeństwo, krewni w linii prostej oraz osoba sprawująca faktyczną nad nią opiekę mogą żądać wypisania tej osoby ze szpitala psychiatrycznego nie wcześniej niż po upływie 30 dni od uprawomocnienia się postanowienia sądu opiekuńczego w przedmiocie przyjęcia do szpitala lub dalszego leczenia tej osoby bez jej zgody w tym szpitalu (art. 36 ust. 2 uozp). W razie odmowy wypisania wymienione osoby mogą wystąpić do sądu opiekuńczego, w którego okręgu znajduje się szpital, o nakazanie wypisania. Wniosek składa się w terminie 7 dni od powiadomienia tej osoby o odmowie wypisania oraz o terminie i sposobie złożenia wniosku (art. 36 ust. 3 uozp). Jak długo powinien trwać chorego w szpitalu psychiatrycznym? W tej kwestii lekarz nie ma dowolności, wagę sprawy podkreślił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 10.03.1998 r. I CKN 571/97 „orzeczenie sądu o potrzebie przyjęcia osoby chorej psychicznie do szpitala psychiatrycznego (art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego – Dz. U. Nr 111, poz. 535) nie oznacza, że osoba taka może być umieszczona w szpitalu bezterminowo. Okres pobytu tej osoby w szpitalu zależy od ustania przyczyny wydania przez sąd orzeczenia o jej przyjęciu (art. 35 ust. 1 i art. 36 powołanej ustawy)”. Podobnie tą kwestię obrazuje Marek Balicki wskazując, że „umieszczenie w zakładzie powinno następować tylko na ograniczony czas, a w każdym razie konieczność umieszczenia powinna być okresowa sprawdzana”, co stanowi podstawowy standard, uznany za niezbędną gwarancję ochrony praw osób z zaburzeniami psychicznymi. Zgodnie z art. 36 uozp osoba przebywająca w szpitalu psychiatrycznym może łożyć w szpitalu, w dowolnej formie, wniosek o nakazie wypisania jej ze szpitala, co odnotowuje się w dokumentacji medycznej.
Postępowanie przed sądem opiekuńczym w sprawie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta w trybie nagłym oraz na przymusowe leczenie szpitalne – dotyczy art. 23, 24 i 29 uozp.
Sąd wszczyna postępowanie na podstawie zawiadomienia kierownika szpitala psychiatrycznego o przyjęciu pacjenta bez jego zgody w trybie nagłym do szpitala lub na podstawie wniosku chorego lub jego przedstawiciela ustawowego, małżonka, krewnych w linii prostej, rodzeństwa bądź osoby sprawującej nad nim faktyczną opiekę albo z urzędu (art. 25 uozp). W ciągu 48 godzin od otrzymania zawiadomienia sędzia wizytujący szpital psychiatryczny wysłuchuje osobę przyjętą do szpitala. Sędzia zarządzi natychmiastowe wypisanie ze szpitala, jeśli stwierdzi, że pobyt tej osoby w szpitalu psychiatrycznym jest oczywiście bezzasadny, w przeciwnym razie rozprawa w sprawie przyjęcia do szpitala powinna odbyć się w ciągu 14 dni od dnia otrzymania zawiadomienia lub wpływu wniosku, o czym mowa powyżej (art. 45 ust.1 i 2 uozp). Rozprawa może odbyć się w szpitalu, jeśli jest to podyktowane interesem chorego i taka powinna być praktyka sądowa w sytuacji, gdy pacjent nie może uczestniczyć w rozprawie w sądzie, mając na względzie ochronę jego praw (art. 45 ust. 1a uozp). Osoba chora jest uczestnikiem postępowania sądowego z mocy prawa oraz na mocy zarządzenia sądowego może być doprowadzona na rozprawę celem wysłuchania (art. 46 ust. 1 i 2 uozp). Sąd może ustanowić dla tej osoby adwokata z urzędu, jeśli jego udział w sprawie jest potrzebny (art. 48 uozp). Ustawa daje sądowi w tym zakresie swobodę jednak zapewnienie choremu pomocy zawodowego pełnomocnika jest wskazane, ponieważ daje mu możliwość czynnego udziału w postępowaniu sądowym. Na taką konieczność wskazał również Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 27.03.2008 r. 44009/05 „osoby umysłowo chore winny zostać wysłuchane [przed sądem] albo osobiście, albo, gdy to konieczne, w drodze jakiejś formy reprezentacji” a także „należy uznać za niezbędne, by sędzia miał przynajmniej krótki kontakt wzrokowy ze skarżącym, a najlepiej, by go przesłuchał” i dalej wyjaśnił, że oparcie rozstrzygnięcia jedynie na dokumentach narusza zasadę kontradyktoryjności. Przed wydaniem postanowienia sąd jest obowiązany uzyskać opinię jednego lub kilku lekarzy psychiatrów, natomiast nie może to być osoba, która uczestniczyła w podjęciu decyzji o przyjęciu do szpitala psychiatrycznego. W sytuacji gdy osoba chora nie zgadza się z decyzją o przymusowym leczeniu wydaje się, że sąd powinien powołać kolejnego biegłego celem ustalenia, czy wydana opinia medyczna była prawidłowa – tak Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 11.12.2008 r. 34449/03. Dowód z opinii biegłego jest zatem konieczny, jednak „sąd nie może biernie poprzestać na ocenie wyrażonej przez biegłego sądowego lekarza psychiatrę, bowiem opinia lekarza psychiatry nie może być uznana za źródło poczynionych przez sąd ustaleń w przedmiocie wystąpienia materialnoprawnych przesłanek uwzględnienia wniosku szczególnie wówczas, gdy jest tak lakoniczna jak w rozpoznawanej sprawie i bez żadnego uzasadnienia ani wyjaśnień powtarza jedynie ustawowy zwrot stanowiący przesłankę przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym” – tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 22.07.2010 r. I CSK 234/10. Po przeprowadzeniu postępowania sąd wyda postanowienie zatwierdzające przyjęcie do szpitala psychiatrycznego lub postanowienie o braku podstaw do przyjęcia. Od postanowienia sądu pierwszej instancji przysługuje apelacja (art. 518 KPC w zw. z art. 42 uozp). W postępowaniu przed sądem opiekuńczym stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym (art. 42 uozp). Dyrektywą, w jakim kierunku powinno zdążać postępowanie sądowe musi być ochrona interesu i dobra osoby chorej, tak wprost stanowi preambuła do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego – tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 22.07.2010 r. I CSK 234/10.
Podsumowanie:
Ochrona praw pacjentów chorych psychicznie musi stanowić priorytet. „Cele zdrowotne (wyleczenie, poprawa stanu zdrowia) nie powinny być osiągane za wszelką cenę, kosztem innych ważnych dóbr osobistych pacjenta z zaburzeniami psychicznymi” – postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10.03.1998 r. I CKN 571/97. Nadużywanie pozycji dominanta – lekarza psychiatry wobec pacjenta jest niedopuszczalne, chociaż takie zachowania nadal mogą mieć miejsce w szpitalach psychiatrycznych.
Szokujące wyniki eksperymentu przeprowadzonego przez prof. Davida Rosenhana pokazały, że stwierdzenie choroby psychicznej u pacjenta może okazać się kwestią subiektywną. Eksperyment polegał na „zagraniu” osoby chorej psychicznie, która słyszy głosy celem uzyskania przyjęcia do szpitala psychiatrycznego a następnie obserwacja życia szpitalnego. Większość zdrowych pseudopacjentów opuściła szpital psychiatryczny ze zdiagnozowaną „schizofrenią”. Najciekawsze, że pacjenci raz uznani za chorych, nie mogli przekonać lekarzy o swoim wyzdrowieniu, mimo że w czasie pobytu w szpitalu zachowywali się tak, jak w normalnym życiu. Aby opuścić szpital, musieli uznać „swoją” chorobę. Na zakończenie, tak jak i na początku artykułu odwołam się do słów Susanny w „Przerwanej lekcji muzyki”
„Czy pomyliliście kiedyś jawę ze snem, albo ukradliście coś choć mieliście pieniądze?
Czuliście nostalgię?
Myśleliście, że jedziecie, choć pociąg stał na stacji?
Może byłam po prostu szalona, może to przez te lata 60., a może byłam dziewczyną zaburzoną…?”
Filmowa historia łączy fikcję z prawdą a elementy rzeczywiste krzyżują się ze zmyślonymi, jednak we wzajemnych ścieraniu się racji medycznych ze społecznymi ponad powinno górować zagwarantowane przez prawo najwyższe dobro – zdrowie psychiczne pacjenta i nakaz jego bezwarunkowej ochrony.
