Nietylko dla amerykańskiego konsumenta – pozew zbiorowy w polskiej praktyce.

Pozew grupowy nie stanowi pomysłu polskiego ustawodawcy, ta instytucja wywodzi się z systemu amerykańskiego (class action) i jest szeroko stosowana również w krajach Unii Europejskiej (collective redress mechanism). Pozew zbiorowy służy dochodzeniu roszczeń przez większą liczbę osób poszkodowanych wskutek tego samego zdarzenia np. powodzi, wprowadzenia na rynek szkodliwego leku. Według polskiego rozwiązania po stronie powodowej musi występować co najmniej 10 osób.Wytoczenie powództwa grupowego skutkuje skumulowaniem w jednym postępowaniu podobnych spraw różnych podmiotów. Grupą docelową, do której adresowane są przepisy normujące postępowania grupowe, są konsumenci. Zachętą do wspólnej obrony interesów w drodze powództwa grupowego jest przede wszystkim „taniość” postępowania z uwagi na niższą opłatę sądową wynoszącą 2 % wartości przedmiotu sporu oraz proporcjonalny rozdział kosztów na liczbę osób w grupie a także wspólne postępowanie dowodowe. Upraszczając można stwierdzić, że instytucji pozwu zbiorowego przyświeca idea „w grupie raźniej a nadto taniej”. Ponadto regulacja dotycząca roszczeń grupowych została stworzona z myślą o osobach, które samodzielnie nie wytoczyłyby powództwa a są skłonne  skorzystać z ochrony sądowej, dochodząc swoich praw wespół z innymi poszkodowanymi. Polski konsument jest o wiele mniej skłonny do wdawania się w spory sądowe niż jego brat zza Atlantyku, stąd ta regulacja to wyjście naprzeciw zmianom prokonsumenckim.

Jakie przepisy prawa znajdują zastosowanie do zbiorowego dochodzenia roszczeń?

Jakie sprawy są rozpoznawane w postępowaniu grupowym?

Jakimi sprawami w postępowaniu grupowym zajmowały się sądy polskie?

Uzasadnienie do projektu ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym.

Jakie przepisy prawa znajdują zastosowanie do zbiorowego dochodzenia roszczeń?

Postępowanie grupowe zostało wprowadzone do polskiego systemu prawa ustawą z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz.U. 2010 Nr 7, poz. 44), zwaną dalej ustawą o pozwach grupowych. Ustawa o pozwach grupowych zawiera liczne rozwiązania procesowe, które decydują o odrębności i specyfice powództwa grupowego, jak przykładowo realizowanie funkcji powoda przez reprezentanta grupy. W zakresie nieuregulowanym do roszczeń grupowych znajduje zastosowanie ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U.1964.43.296 z późn. zm), zwana dalej KPC. Zgodnie z art. 24 ustawy o pozwach grupowych w zakresie nieuregulowanym w ustawie stosuje się przepisy KPC, z wyłączeniem art. 7, 8, 117-124, 194-196, 204, 205, art. 207 § 3 i art. 425-505. W postępowaniu grupowym nie znajdą zatem zastosowania m.in. przepisy KPC regulujące postępowania odrębne. Z zakresu zastosowania nie zostały wyłączone art. 72 – 74 KPC, a zatem możliwe jest współuczestnictwo osób po stronie pozwanej, natomiast po stronie powodowej występuje grupa podmiotów, o której stanowi ustawa o pozwach zbiorowych.Należy zwrócić uwagę, że art. 24 ustawy o pozwach grupowych nie stanowi o odpowiednim zastosowaniu przepisów KPC, zatem w zakresie wskazanym w ustawie o pozwach grupowych stosuje się wprost przepisy KPC. „W postępowaniu grupowym można zastosować wyłącznie tryb procesu. […] Wśród przepisów KPC, których zastosowanie w postępowaniu grupowym jest wyłączone, na próżno szukać art. 506 i n. KPC. Wydaje się jednak, że odrębności postępowania nieprocesowego, a zwłaszcza regulacje co do wielości podmiotów w postępowaniu (por. np. art. 510 KPC), pozbawiają postępowanie grupowe sensu i z istoty swej wykluczają zastosowanie trybu nieprocesowego w takim postępowaniu” – T. Jaworski, P. Radzimierski, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz. Warszawa 2010.

Jakie sprawy są rozpoznawane w postępowaniu grupowym?

W postępowaniu grupowym mogą być rozpoznawane trzy odrębne kategorie spraw:

1. roszczenia o ochronę konsumentów,

2. roszczenia z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny,

3. roszczenia z tytułu czynów niedozwolonych (art. 1 ust. 2 ustawy o pozwach grupowych).

Wyłączone zostały roszczenia o ochronę dóbr osobistych.

„O konsumencie jako podmiocie stosunku prawnego można mówić jedynie w korelacji z przedsiębiorcą. […] Osoba fizyczna, by stać się konsumentem powinna nawiązać relacje prawne z podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą. W przypadku pojęcia konsumenta nie chodzi zatem o cechę własną osoby fizycznej a analizę stosunku zobowiązaniowego, z jakiego dochodzi ona roszczenia. Innymi słowy o tym, czy podmiot jest konsumentem, czy też nie decyduje to, z kim wchodzi w relacje i jaki mają one charakter” – fragment uzasadnienia postanowienia Sądu Apelacyjnego w Szczecinie I Wydział Cywilny z dnia 28 sierpnia 2012 r., sygn. akt I ACz 399/12.

Z zakresu ustawy o pozwach grupowych zostały wyłączone roszczenia o ochronę dóbr osobistych. „Określenie „roszczenia o ochronę dóbr osobistych” należy rozumieć jako całokształt środków prawnych przysługujących w razie zagrożenia lub naruszenia dobra osobistego. Dobra osobiste są przedmiotem ochrony nie tylko na gruncie KC, ale także na gruncie innych ustaw. Zakres pojęcia „roszczenia o ochronę dóbr osobistych” należy rekonstruować przez odwołanie do przedmiotów ochrony. I tak, do roszczeń o ochronę dóbr osobistych należy zaliczyć: wszelkiego rodzaju roszczenia o zaniechanie naruszenia dobra osobistego oraz o usunięcie skutków naruszenia (np. art. 24 § 1 KC, np. art. 18 ust. 1 pkt 1-3 ZNKU, jeżeli przedmiotem ochrony jest np. renoma przedsiębiorcy); roszczenia o zapłatę określonej sumy na cel społeczny (np. art. 24 § 1 KC); roszczenia o zapłatę zadośćuczynienia (np. art. 24 § 1, art. 445 i 448 KC), a także roszczenia o naprawienie szkody majątkowej wynikłej wskutek naruszenia dobra osobistego (np. art. 24 § 2, art. 446 i 447 KC), roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia oraz roszczenie o ustalenie (ibidem, teza 72-76)” – T. Jaworski, P. Radzimierski, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu. Zawężony zakres zastosowania ustawy o pozwach grupowych był przyczyną odrzucenia pozwu zbiorowego niektórych poszkodowanych w katastrofie hali MTK w Katowicach w 2006 r. „Roszczenia o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę mają co prawda bardzo zindywidualizowany i osobisty charakter, niemniej ich dochodzenie, ustalenia odpowiedzialności pozwanego w tego typu sprawach, powinno być dopuszczalne. Obecna sytuacja prawna znacząco ogranicza przydatność postępowania grupowego dla dochodzenia roszczeń z tytułu szkód na osobie, a doświadczenie z innych krajów pokazuje, że właśnie to jest dziedzina, dla której korzyści płynące z możliwości grupowego dochodzenia ochrony prawnej są nie do przeceniania. […] Wydaje się zatem, że w omawianym zakresie wskazana byłaby nowelizacja ustawy – Marek Niedużak, Pozwy grupowe – po roku funkcjonowania.

Ustawa normuje sądowe postępowania cywilne, co oznacza, że w postępowaniu grupowym są rozpoznawane nie tylko sprawy cywilne sensu stricto (art. 1 ust. 1 ustawy o pozwach grupowych). Sądowe postępowania cywilne należy rozumieć zgodnie z art. 1 KPC, stanowiącym „Kodeks postępowania cywilnego normuje postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego Kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych (sprawy cywilne)”.

Pozew grupowy służy dochodzeniu roszczeń jednego rodzaju opartych na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej (art. 1 ust. 1 ustawy o pozwach grupowych). Co oznacza jednorodzajowość roszczeń? „Roszczeniami jednego rodzaju są roszczenia wynikające z jednego typu stosunku prawnego. Nie oznacza to jednakowości konkretnych norm stanowiących podstawę prawną określonych żądań (roszczeń materialnoprawnych). Przy takim rozumieniu pojęcia jednorodzajowości za jednorodzajowe uznamy roszczenia procesowe mające swe źródło w jednego rodzaju stosunku prawnym, chociażby wynikały z niego różne roszczenia materialnoprawne.[..] Przenosząc te uwagi natury ogólnej na poziom konkretnych potencjalnych stanów faktycznych, należy wskazać, że za jednorodzajowe można by uznać np. roszczenia z jednego typu czynu niedozwolonego, jeżeli podstawowy stosunek prawny jest dla wszystkich jednakowy (np. odpowiedzialność za ruch przedsiębiorstwa – art. 435 KC, choćby poszczególne roszczenia materialnoprawne tych osób były zróżnicowane: odszkodowanie, zadośćuczynienie, renta itd.). […] Wystarczającym warunkiem jednorodzajowości roszczeń jest oparcie ich na tym samym typie stosunku prawnego, choćby wynikały z niego różne indywidualne roszczenia materialnoprawne” – T. Jaworski, P. Radzimierski, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz, Warszawa 2010.

„Dopuszczalne jest dochodzenie zarówno roszczeń niepieniężnych, jak i pieniężnych, przy czym możliwość dochodzenia tych ostatnich jest w specyficzny sposób ograniczona. Postępowanie grupowe w sprawach o roszczenia pieniężne jest dopuszczalne co do zasady tylko wtedy, gdy wysokość roszczenia każdego członka grupy została ujednolicona przy uwzględnieniu wspólnych okoliczności sprawy. Pewnym ustępstwem w tym zakresie jest możliwość ujednolicenia w wysokości roszczeń w podgrupach co najmniej dwóch dwuosobowych. Istotne jest jednak, że w sprawach o roszczenia pieniężne powództwo może także ograniczać się jedynie do żądania ustalenia odpowiedzialności pozwanego” – Marek Niedużak, Pozwy grupowe – po roku funkcjonowania. Ustalenie odpowiedzialności w postępowaniu grupowym otwiera drogę do wytoczenia indywidualnych powództw o zasądzenie lub pertraktacji ugodowych, ponieważ odpowiedzialność pozwanego została już przesądzona.

Podstawa faktyczna roszczeń zbiorowych musi być ta sama lub taka sama (art. 1 ust. 1 ustawy o pozwach grupowych). Co oznacza jednakowość podstawy faktycznej? „Jeżeli fakty uzasadniające istnienie określonych stosunków prawnych są jednakowe w odniesieniu do wszystkich członków grupy, to spełniony jest warunek jednakowości podstawy faktycznej. Nie stoi temu na przeszkodzie istnienie innych jeszcze faktów, mieszczących się w podstawie faktycznej powództwa (jak charakter konkretnych indywidualnych roszczeń, ich wymagalność czy wysokość). Przykładowo, w wypadku odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego, jednakowość podstawy faktycznej będzie zachowana, jeśli wobec wszystkich członków grupy zachodzić będą wszystkie okoliczności faktyczne składające się na podstawę odpowiedzialności pozwanego (np. odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną ruchem przedsiębiorstwa), zaś charakter i rodzaj jednostkowych roszczeń (zadośćuczynienie, renta, odszkodowanie), ich wysokość czy wymagalność będą należeć do okoliczności niewpływających na jednakowość podstawy faktycznej postępowania grupowego, a tym samym – na jego dopuszczalność – T. Jaworski, P. Radzimierski, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz, Warszawa 2010.

Jeśli sprawa nadaje się do rozpoznania w postępowaniu grupowym, sąd okręgowy wydaje postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym (art. 10 ustawy o pozwach grupowych). Po wpłynięciu pozwu sąd bada zatem dopuszczalność powództwa grupowego, co stanowi swego rodzaju przedsąd, na tym etapie sąd nie ocenia merytorycznych podstaw powództwa. Po uprawomocnieniu się postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym sąd zarządzi ogłoszenie o wszczęciu postępowania grupowego w poczytnej prasie o zasięgu ogólnokrajowym (art. 11 ust. 1 i ust. 3 ustawy o pozwach grupowych). Po wszczęciu postępowania grupowego w terminie określonym w ogłoszeniu osoby, których roszczenia mogą być objęte powództwem grupowym, mogą jeszcze przystąpić do grupy.

Jakimi sprawami w postępowaniu grupowym zajmowały się sądy polskie?

Prokonsumenckie rozwiązanie było szeroko dyskutowane i chwalone, ale po głośnym „debiucie” funkcjonowanie powództw grupowych nie nadążyło za oczekiwaniami. Być może dysonans pomiędzy praktyką a literą prawą jest polską bolączką a być może świadomość polskiego konsumenta o przysługujących mu prawach jest zdecydowanie niższa niż u naszego sąsiada w Niemczech czy wśród konsumentów w innych krajach Europy Zachodniej.

Do polskich sądów wpłynęły między innymi pozwy grupowe dotyczące spraw:

– ustalenia odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez powódź (Sąd Okręgowy w Częstochowie I Wydział Cywilny uznał dopuszczalność postępowania grupowego i wydał postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym, sygn. akt I C 64/11, sprawa została zakwalifikowana jako czyn niedozwolony);

– ustalenia odpowiedzialności odszkodowawczej wynikającej z nienależytego wykonywania umów, polegającego na pobieraniu, wyższych kwot tytułem oprocentowania kredytu (w okresie od dnia 1 stycznia 2009 r. do dnia 28 lutego 2010 r.), niż pobierałby, gdyby wykonywał swoje zobowiązanie w sposób należyty, w odniesieniu do konsumentów, których zawarte w latach 2005 – 2006 umowy o kredyt hipoteczny dla osób fizycznych, waloryzowane kursem franka szwajcarskiego, zawierały zapis „Zmiana wysokości oprocentowania kredytu może nastąpić w przypadku zmiany stopy referencyjnej określonej dla danej waluty oraz zmiany parametrów finansowych rynku pieniężnego i kapitałowego kraju (lub krajów zrzeszonych w Unii Europejskiej), którego waluta jest podstawą waloryzacji„. (Sąd Okręgowy w Łodzi II Wydział Cywilny uznał dopuszczalność postępowania grupowego i wydał postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym, sygn. akt II C 1693/10);

– o zasądzenie określonych kwot na rzecz każdego członka grupy z tytułu wyrządzenia szkody przez działania Gminy Skawina przy wykonywaniu władzy publicznej polegające na bezprawnym pobieraniu opłat za zgodę na podłączenie do sieci kanalizacji gminnej na terenie wsi Rzozów (Sąd Okręgowy w Krakowie I Wydział Cywilny uznał dopuszczalność postępowania grupowego i wydał postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym, sygnatura akt I C 545/11);

– ustalenie odpowiedzialności odszkodowawczej wynikającej z czynu niedozwolonego, polegającego na niezgodnym z prawem wykonywaniu władzy publicznej w zakresie ochrony przeciwpowodziowej (nienależytym wypełnianiu tych obowiązków) na obszarze powiatu sandomierskiego w województwie świętokrzyskim, co doprowadziło do przelania się wody przez koronę wału przeciwpowodziowego położonego wzdłuż rzeki Wisły w dzielnicy Koćmierzów (Sąd Okręgowy w Krakowie I Wydział Cywilny uznał dopuszczalność postępowania grupowego i wydał postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym, I C 1419/10, sprawa została zakwalifikowana jako czyn niedozwolony).

Założeniem ustawy o pozwach grupowych jest ochrona konsumenta jako podmiotu słabszego – „Dawida” w walce z przedsiębiorcą profesjonalistą – „Goliatem”. Przepisy normujące pozwy grupowe funkcjonują już lub dopiero trzy lata, zważywszy na wciąż niski stopień zainteresowania społecznego tą regulacją a także ustawowe ograniczenie wyłączające spod przepisów ustawy o pozwach grupowych sprawy o naruszenie dóbr osobistych. W przyszłości po to narzędzie, które zapewne nie raz jeszcze zostanie poddane obróbce ustawodawczej, mogą sięgnąć m.in. poszkodowani przez przedsiębiorców działających na rynku usług finansowych, głównie bankowych, ubezpieczeniowych, telekomunikacyjnych ale także ofiary nieudanych wakacji. W Polsce regulacja powództw grupowych powinna znaleźć szczególnie szerokie zastosowanie w sprawach o roszczenia z tytułu odpowiedzialności Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej (art. 417 KC) oraz w sprawach o roszczenia z tytułu odpowiedzialności Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego za wydanie lub zaniechanie wydania aktu normatywnego oraz za wydanie lub zaniechanie wydania orzeczenia lub decyzji (art. 4171 KC). W USA, kolebce powództw zbiorowych, postępowania grupowe dotyczą najczęściej spraw związanych z oszustwami na rynku papierów wartościowych, skażeniem środowiska, stosowaniem azbestu, szkodliwych produktów leczniczych, środków farmaceutycznych, wszczepieniu szkodliwych implantów piersi, dyskryminacji płciowej czy przemysłu tytoniowego. W największych sprawach sądy amerykańskie zasądzały kwoty w wysokości od kilku do kilkuset bilionów dolarów m.in. w sprawie wycieku ropy i szkód wyrządzonych rybakom, rolnikom zasądzona została kwota pięciu bilionów dolarów. Powództwo grupowe w sprawie Pacific Gas and Electric (szkody wywołane zatruciem środowiska) stało się kanwą filmu „Erin Brockovich” w reżyserii Steven Soderbergh z oskarową rolą Julii Roberts.

Wyjaśnienia do artykułu:

– Zielone Księgi (ang. Green Paper, franc. Livre vert, niem. Grünbücher) to dokumenty wydawane przez Komisję Europejską. Są dokumentami sektorowymi, obejmującymi wąski, specjalistyczny fragment integracji w ramach Wspólnot Europejskich. Z reguły są opracowywane przez Dyrekcje Generalne Komisji Europejskiej lub inicjowane przez jednego z komisarzy. Mają one najczęściej formę komunikatu, a ich zasadniczym celem jest zapoczątkowanie dyskusji lub też całego procesu konsultacji na tematy związane z danym problemem. Zielone Księgi nie zawierają projektów konkretnych rozwiązań legislacyjnych. Wszelkie konsultacje, które są zapoczątkowane wydaniem Zielonej Księgi mogą zostać sfinalizowane poprzez wydanie Białej Księgi.

– Biała Księga składa się z opracowanych urzędowo propozycji, które odnoszą się do poszczególnych dziedzin polityki. Dokumenty te są opracowywane przez Komisję Europejską na wniosek Rady Unii Europejskiej. Dostarczają propozycje działań w danej dziedzinie i strategii rozwiązania pewnych problemów. Po przyjęciu przez Radę stają się oficjalnymi programami działania Wspólnot.

Definicje Zielonej Księgi i Białej Księgi pochodzą z http://www.cie.gov.pl/WWW/quest.nsf/0/DC9BDB911DB14A5AC1256E860027E6EC?open

Aplikantka radcowska Sylwia Gładysz

Artykuł został opracowany w oparciu o:

1. M. Sieradzka, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz, Warszawa 2010.
2. T. Jaworski, P. Radzimierski, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz. Warszawa 2010.
3. K. Piasecki (red.), Komentarz do ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Warszawa 2010.
4. Marek Niedużak, Pozwy grupowe – po roku funkcjonowania, Helsińska Fundacja Praw Człowieka.
5. Zielona Księga w sprawie dochodzenia zbiorowych roszczeń konsumentów, Bruksela dnia 28.11.2008, KOM (2008) 794 wersja ostateczna.
6. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie I Wydział Cywilny z dnia 28 sierpnia 2012 r., sygn. akt I ACz 399/12.Postanowienie Sądu Okręgowego w Częstochowie I Wydział Cywilny sygn. akt I C 64/11.
7. Postanowienie Sądu Okręgowego II Wydział Cywilny sygn. akt II C 1693/10).
8. Postanowienie Sądu Okręgowego w Krakowie I Wydział Cywilny, sygnatura akt I C 545/11).
9. Postanowienie Sądu Okręgowego w Krakowie I Wydział Cywilny, I C 1419/10.
10. http://prawo.rp.pl/artykul/503821,725564-Pozew-zbiorowy-ofiar-MTK-prawomocnie-odrzucony.html
11. http://prawo.rp.pl/artykul/905268.html