KPK i KK dla radcy prawnego. Obowiązek naprawienia szkody.

OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY ART. 46 § 1 KK

1. Obowiązek naprawienia szkody art. 46 § 1 KK.Brak odsetek.
   
2. Wniosek o nałożenie obowiązku naprawienia szkody art. 49a KPK.
3. Nakaz dla sądu orzeczenia obowiązku naprawienia szkody art. 46 KK.
4. Wymagalność obowiązku naprawienia szkody.
5. Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej a obowiązek naprawienia szkody.
6. Warunkowe zawieszenie wykonania kary – obowiązek naprawienia szkody art. 72 § 2 KK. Nadanie klauzuli wykonalności – egzekucja komornicza.
7. Obwiązek naprawienia szody – art. 49 a KPK, art. 72 § 2 KK, oskarżyciel posiłkowy uboczny art. 54 §1 KPK, powóztwo cywilne art. 62 KPK – porównanie na tle wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2010 r. IV KK 13/10.

Obowiązek naprawienia szkody w prawie karnym:

• orzeczenie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki (art. 46 § 1 i 2 KK)
• zobowiązanie do naprawienia szkody przy skazaniu na karę ograniczenia wolności (art. 36 § 2 KK);
• zobowiązanie do naprawienia szkody przy warunkowym umorzeniu postępowania (art. 67 § 3 KK);
• zobowiązanie do naprawienia szkody przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary (art. 72 § 2 KK);
• zobowiązanie podmiotu z art. 52 kk (przestępstwo przynoszące korzyść majątkową) do zwrotu korzyści uzyskanej w drodze przestępstwa osoby działającej w jego imieniu lub interesie.

Obowiązek naprawienia szkody art. 46 § 1 KK.Brak odsetek.

Art. 46. § 1 KK. W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.

§ 2. Zamiast obowiązku określonego w § 1 sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego.

Art. 46 § 1 KK stanowi o szkodzie materialnej i niematerialnej, do której mają zastosowanie przepisy KC o odpowiedzialności deliktowej.

Art. 24 § 1 KC – przewidujący niemajątkowe środki ochrony dóbr osobistych ma zastosowanie, jako sposób naprawienia szkody (krzywdy) niemajątkowej na podstawie art. 46 § 1 KK.

• Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2012 r. IV KK 365/11:

„Obowiązek naprawienia szkody ma charakter złożony, albowiem z uwagi na jego kompensacyjną rolę, powoduje daleko idące zbliżenie prawa karnego do prawa cywilnego. Oznacza to bowiem z jednej strony konieczność uwzględnienia norm prawa określających zasady kompensacji (np. art. 415 k.c.), a z drugiej strony, z uwagi na karnoprawny obowiązek naprawienia szkody należy pamiętać, że poza funkcją kompensacyjną, pełni on przede wszystkim funkcję penalną. Jest on bowiem jednym ze środków karnych, orzekanym jako konsekwencja popełnionego przestępstwa, do którego odnoszą się odpowiednio dyrektywy wymiaru kary (art. 56 w zw. z art. 53 k.k.).

Podstawą orzekania środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody są przepisy kodeksu karnego, a nie kodeksu cywilnego. Jednakże przepisy kodeksu cywilnego w tych kwestiach, których przepisy prawa karnego wprost nie uregulowały, należy stosować posiłkowo, co oznacza m.in., że wysokość odszkodowania nie może przekraczać wysokości szkody; nie można zasądzić odszkodowania w całości, gdy szkoda została w części już naprawiona, etc.

Przepisy prawa cywilnego mają zastosowanie przy orzekaniu obowiązku naprawienia szkody jako środka karnego, o ile przepisy prawa karnego nie zawierają odrębnego unormowania oraz gdy ich stosowanie nie pozostaje w sprzeczności z naturą karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody. Ponieważ przepisy prawa karnego nie zawierają postanowień dotyczących ustalania zakresu obowiązku na-prawienia szkody, to z pewnością należy posiłkowo odwołać się do przepisu art. 361 § 2 k.c., z którego wynika zasada pełnego odszkodowania. Tak więc ustalenie szkody (jej rozmiarów) według reguły określonej w art. 361 § 2 k.c. powinno stanowić punkt wyjścia nakładania przez sąd karny obowiązku naprawienia szkody zarówno w charakterze środka karnego, jak i warunku probacyjnego. W konsekwencji należy przyjąć, że regułą jest zobowiązanie do naprawienia szkody w całości, zaś odstępstwa od tej reguły muszą być podyktowane jedynie bardzo ważnymi względami.

Rozstrzygając o tym, czy zobowiązać sprawcę do naprawienia wyrządzonej szkody w całości czy też w części, przyjąć należy, że odstępowanie od zobowiązania do naprawienia szkody w całości może występować wtedy, gdy:

• ujawniony w sprawie materiał dowodowy nie pozwala na ustalenie tej szkody w całej wysokości,
• gdy szkoda została uprzednio w części już naprawiona albo
• gdy naprawienie szkody w całości byłoby nierealne lub też
• gdy zachowanie się pokrzywdzonego przed popełnieniem przestępstwa czy w czasie popełnienia przestępstwa nie uzasadnia naprawienia mu szkody w całości, albo wreszcie
• gdy sam pokrzywdzony przyczynił się do powstania szkody.

Przepis art. 440 k.c. zawierający dyrektywę dotyczącą miarkowania odszkodowania nie nadaje się do przeniesienia na grunt prawa karnego, albowiem odwoływanie się przez sąd karny do zasad współżycia społecznego nie jest konieczne, a stan majątkowy sprawcy i pokrzywdzonego powinien być uwzględniony w związku z oceną in concreto zadań profilaktyczno-wychowawczych nakładanego obowiązku naprawienia szkody.

Art. 362 k.c., stanowiący podstawę ograniczenia odpowiedzialności odszkodowawczej w przypadku przyczynienia się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody, nie zawiera kategorycznego nakazu zobowiązującego sąd do orzeczenia odszkodowania w części w przypadku zaistnienia sytuacji w nim opisanej.

Niemniej jednak sąd karny orzekając o obowiązku naprawienia szkody, w przypadku ustalenia przyczynienia się poszkodowanego (pokrzywdzonego przestępstwem) do powstania lub zwiększenia rozmiarów szkody, winien tę okoliczność wszechstronnie rozważyć i mając na uwadze ten fakt oraz okoliczności, jakie zawsze należy ważyć przy orzekaniu tego środka karnego, wraz z celami, jakim on służy, zadecydować in concreto, czy nałożyć na skazanego obowiązek naprawienia szkody w całości, czy też tylko w części”.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 2008 r. V KK 377/07:

„W razie śmierci pokrzywdzonego trzeba zaś mieć na uwadze przepisy prawa cywilnego. Wskazuje na to sam art. 46 § 1 k.k., w którym w końcowym fragmencie wyłączono stosowanie przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczeń i o możliwości zasądzenia renty, co oznacza a minori ad maius, że mają tu zastosowanie pozostałe przepisy tej dziedziny prawa, w tym dotyczące przechodzenia roszczeń po zmarłym na inne osoby lub ich własnych roszczeń związanych ze śmiercią. Na związek ten wskazują także przepisy karnoprocesowe, eliminujące dopuszczalność powództwa cywilnego w razie złożenia wniosku, o jakim mowa w art. 46 § 1 k.k. (art. 65 § 1 pkt 6 k.p.k.), oraz wystąpienia z takim wnioskiem, jeżeli złożono już powództwo cywilne (art. 49a in principio k.p.k.) i przewidujące wymóg uzyskania, tak jak na gruncie wszelkich roszczeń majątkowych, klauzuli wykonalności odnośnie do orzeczonego obowiązku naprawienia szkody i nawiązki (art. 107 § 2 k.p.k.)”.

• I KZP 40/00,uchwała SN,2000.12.13,OSNKW 2001/1-2/2:

„Orzeczenie środka karnego, przewidzianego w art. 46 § 1 k.k., dopuszczalne jest również w postaci solidarnego zobowiązania współsprawców przestępstwa do naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części”.

• Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 2011 r. III KK 243/10:

„Środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody nałożonego na podstawie art. 46 § 1 k.k. jest ograniczony jedynie do rozmiaru rzeczywistej szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa i nie obejmuje odsetek stanowiących element szkody wynikły z następstw czynu sprawcy”.

• III KKN 269/00 wyrok SN 2002.11.21:

„Przepis art. 46 § 2 kk, mówiący o możliwości uiszczenia nawiązki, jest adresowany do sądu, a nie do stron. Pokrzywdzony i inne osoby uprawnione mogą jedynie żądać – w warunkach wskazanych w art. 46 § 1 kk – nałożenie na skazanego obowiązku naprawienia szkody”.

Nie zostało wytoczone powództwo cywilne, pokrzywdzony może jednak złożyć wniosek o nałożenie obowiązku naprawienia szkody: art. 49a KPK.

Art. 49a KPK. Jeżeli nie wytoczono powództwa cywilnego, pokrzywdzony, a także prokurator, może aż do zakończenia PIERWSZEGO przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej złożyć wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1 Kodeksu karnego (obowiązek o naprawienie szkody).

• Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2010 r. IV KK 13/10

„Wykładnia językowa (…) pojęcia („do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej”) daje jednoznaczny wynik rozumienia normy prawnej określonej w art. 49a k.p.k. Przepis ten wprost określa, że pokrzywdzony może złożyć ów wniosek do zakończenia pierwszego przesłuchania. Skoro tak, to za pierwsze przesłuchanie uznawać należy, pierwotne złożenie przez pokrzywdzonego zeznań w toku rozprawy. Natomiast każda następna rozprawa główna, rozpoczynająca się zgodnie z art. 381 § 1 k.p.k. od początku, będzie kolejną w danej sprawie rozprawą główną, a zatem każde następne wysłuchanie pokrzywdzonego nie będzie już traktowane jako „pierwsze, ale także jako – kolejne przesłuchanie.

Pokrzywdzony jest uprawniony (oczekując pozytywnego rozstrzygnięcia) do złożenia wniosku o naprawienie szkody (art. 46 § 1 k.k.) przy pierwszym jedynie (następne będą musiały być rozumiane jako kolejne, zaistniałe po przeprowadzeniu innych podobnych) przesłuchaniu go (do jego zakończenia) w toku rozprawy głównej”.

Art. 51. § 1 KPK. Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu.

§ 2. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje.

§ 3. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje.

Art. 52. § 1 KPK. W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator, działając z urzędu.

§ 2. W wypadku gdy organ prowadzący postępowanie dysponuje informacjami o osobach najbliższych dla pokrzywdzonego, powinien pouczyć o przysługujących uprawnieniach co najmniej jedną z nich.

• Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2010 r. I KZP 10/10:

  „Rodzic małoletniego nie może, działając w charakterze przedstawiciela ustawowego, wykonywać praw tego małoletniego jako pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, w tym także w postępowaniu z oskarżenia prywatnego, jeżeli oskarżonym jest drugi z rodziców”.

Sąd jest zobligowany orzec obowiązek naprawienia szkody, jeśli pokrzywdzony złożył wniosek a oskarżony został skazany: art. 46 § 1 KK. W razie skazania sąd może orzec obowiązek naprawienia szkody z urzędu.

Art. 46. § 1 KK. W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.

§ 2. Zamiast obowiązku określonego w § 1 sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego.

• wyrok SN 2002.11.21 III KKN 269/00:

„1. Sąd jest zobligowany orzec obowiązek naprawienia szkody, gdy złożono stosowny wniosek, a sąd skazuje oskarżonego za przestępstwo wskazane w art. 46 § 1 kk (aktualnie chodzi o każde przestępstwo wywołujące szkodę).

2. Przepis art. 46 § 2 kk, mówiący o możliwości uiszczenia nawiązki, jest adresowany do Sądu, a nie do stron. Pokrzywdzony i inne osoby uprawnione mogą jedynie żądać – w warunkach wskazanych w art. 46 § 1 kk – nałożenie na skazanego obowiązku naprawienia szkody”.

Podstawa prawna do zasądzenia odszkodowania z urzędu przez sąd: art. 415 § 4 KPK.

W razie skazania oskarżonego sąd może także z urzędu zasądzić odszkodowanie na rzecz pokrzywdzonego, chyba że ustawa stanowi inaczej. Zasądzenie odszkodowania z urzędu nie jest dopuszczalne, jeżeli zachodzą okoliczności wymienione w art. 65 § 1 pkt 2, 4 lub 5 KPK.

Art. 415 KPK § 6. Jeżeli zasądzone odszkodowanie, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym.

Art. 65 KPK:

2) roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia,

4) to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania lub o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono,

5) po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą, która nie występuje w charakterze oskarżonego.

Wymagalność obowiązku naprawienia szkody art. 46 § KK.

II AKa 180/00, wyrok SA w Lublinie:

Określenie przez sąd okręgowy terminu naprawienia szkody w wypadku orzeczenia tego obowiązku jako środka karnego, nie znajduje żadnego oparcia w przepisach Kodeksu karnego. Przeciwnie, z treści art. 196 § 1 k.k.w. wynika, iż wymagalność tego rodzaju roszczenia majątkowego powstaje z chwilą uprawomocnienia się wyroku.

Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej a obowiązek naprawienia szkody.

• Uchwała SN 2000.06.20 I KZP 5/00:

Korzystanie przez sprawcę przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów NIE WYŁĄCZA ani nakazu orzeczenia obowiązku naprawienia szkody (art. 46 § 1 k.k.), ani możliwości orzeczenia zamiast tego obowiązku – nawiązki określonej w art. 46 § 2 k.k.

• Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 r. III CZP 31/11:

  Sprawca wypadku komunikacyjnego, wobec którego zastosowano środek karny polegający na obowiązku naprawienia szkody (art. 46 § 1 w związku z art. 39 pkt 5 k.k.), może domagać się od ubezpieczyciela – na podstawie umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów – zwrotu świadczenia zapłaconego na rzecz pokrzywdzonego.

Warunkowe zawieszenie wykonania kary – obowiązek naprawienia szkody. Nadanie klauzuli wykonalności – egzekucja komornicza.

Art. 72 § 2 KK. Sąd może zobowiązać skazanego do naprawienia szkody w całości lub w części, chyba że orzekł środek karny wymieniony w art. 39 pkt 5, albo do uiszczenia świadczenia wymienionego w art. 39 pkt 7.

Art. 74. § 1 KK. Czas i sposób wykonania nałożonych obowiązków wymienionych w art. 72 sąd określa po wysłuchaniu skazanego; nałożenie obowiązku wymienionego w art. 72 § 1 pkt 6 wymaga nadto zgody skazanego.

Art. 107 KPK § 1. Sąd, który orzekał co do roszczeń majątkowych, nadaje na żądanie osoby uprawnionej klauzulę wykonalności orzeczeniu podlegającemu wykonaniu w drodze egzekucji.

§ 2. Za orzeczenia co do roszczeń majątkowych uważa się również orzeczenia nakładające obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę oraz nawiązkę orzeczoną na rzecz pokrzywdzonego, jeżeli nadają się one do egzekucji w myśl przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.

§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio do obowiązku wynikającego z ugody zawartej przed sądem.

• III CZP 51/07 uchwała SN 2007.06.29,OSNC-ZD 2008/2/43:

  „Organ egzekucyjny nie jest uprawniony do badania wymagalności świadczenia, które dłużnik ma spełnić w wykonaniu obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem (art. 72 § 2 i art. 74 k.k.), po nadaniu takiemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności.

z uzasadnienia:

„Trzeba przyjąć, że warunki określone przez sąd karny na podstawie art. 74 k.k., w tym termin wykonania obowiązku naprawienia szkody, nie stoją na przeszkodzie wykonaniu tego obowiązku przy użyciu przymusu egzekucyjnego jeszcze przed upływem terminu wyznaczonego skazanemu przez sąd karny do wywiązania się z obowiązków nałożonych na niego w okresie próby. Ustalony przez sąd karny na podstawie art. 72 § 2 i art. 74 k.k. termin naprawienia szkody przez skazanego w związku z warunkowym zawieszeniem wykonania kary nie ma charakteru terminu wymagalności cywilnego roszczenia o naprawienie szkody wywołanej deliktem o cechach przestępstwa, o długości tego terminu decydują bowiem tylko okoliczności istotne dla spełnienia probacyjnego celu orzeczenia, a nie przesłanki wymagalności roszczenia wskazane w art. 455 k.c. lub przesłanki określone w art. 320 k.p.c.

ODMIENNIE

• Postanowienie SN 2010.02.24 I KZP 31/09:

Wykonalność zobowiązania do naprawienia szkody orzeczonego na podstawie art. 72 § 2 k.k. następuje z zaistnieniem terminu wskazanego przez sąd orzekający w trybie art. 74 par. 1 k.k.(wyjątkowo też w związku z art. 178 § 1 k.k.w.) jako czas jego wykonania, a zatem dopiero wówczas orzeczeniu zawierającemu takie rozstrzygnięcie – w tym zakresie – można nadać klauzulę wykonalności.

Obwiązek naprawienia szody – art. 49 a KPK, art. 72 § 2 KK, oskarżyciel posiłkowy uboczny art. 54 §1 KPK, powóztwo cywilne art. 62 KPK – porównanie na tle wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2010 r. IV KK 13/10.

1. Nie powinno budzić wątpliwości, że orzeczenie na mocy art. 72 § 2 k.k. obowiązku naprawienia szkody, wyrządzonej przestępstwem jest możliwe wyłącznie wówczas, gdy do kary wskazanej w art. 32 pkt 3 k.k. zastosowany zostanie środek probacyjny.

2. Dokonując porównania rozwiązań przyjętych w art. 49a k.p.k. oraz w art. 54 § 1 k.p.k. i 62 k.p.k. w zakresie skutków dla podmiotów, które opóźniły się w złożeniu wniosków (to odnosi się także do pozwu) stwierdzić należy, że są one tożsame.

3. Elementem istotnie różniącym rozwiązania przewidziane w art. 49a k.p.k. oraz w art. 54 § 1 k.p.k. jest odmienne określenie w art. 49a k.p.k., czasu do którego może być złożony wniosek, z wydłużeniem go do zakończenia przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej, z jednoczesnym zastrzeżeniem ustawodawcy, że dotyczy to jednak pierwszego przesłuchania. Wskazane odmienności nakazują przyjąć, że był to celowy zabieg ustawodawcy.

Aplikantka radcowska Sylwia Gładysz