Kara umowna na wypadek odstąpienia od umowy – kompleksowe ujęcie.

KARA UMOWNA ZA ODSTĄPIENIE OD UMOWY

1. Dopuszczalność zastrzeżenia kary umowny za odstąpienie od umowy.
2. Odstąpienie od umowy a kara umowna za nienależyte wykonanie zobowiązania.
3. Kara umowna za odstapienie umowy spowodowane niewykonaniem zobowiązania pieniężnego.
4. Aktualne stanowisko SN dotyczące kary umownej.
5. Wnioski – kara umowna za odstąpienie od umowy.

W razie odstąpienia od umowy można dochodzić kary umownej zastrzeżonej na wypadek odstąpienia.

W orzecznictwie powszechnie akceptuje się dopuszczalność zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy – wyroki Sądu Najwyższego dnia 17 grudnia 2008 r., I CSK I 240/08; z dnia 13 czerwca 2008 r., I CSK 13/08,; uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r. sygn. akt IV CSK 157/06.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 3 lipca 2008 r. V ACa 199/08:

1. Kara umowna może być też zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy. Zastrzeżenie takiej kary umownej znajduje podstawy w art. 483 § 1 k.c. w zw. z art. 494 k.c., gdy odstąpienie od umowy rodzi pomiędzy stronami określone obowiązki i roszczenia strony odstępującej od umowy, w tym i roszczenie odszkodowawcze z tytułu niewykonania umowy, co za tym idzie nie ma przeszkód do wprowadzenia w trybie art. 353 (1) kc do umowy dodatkowych postanowień zastrzegających karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy z przyczyn leżących po drugiej stronie, stanowiącą uproszczoną formę odszkodowania za niewykonanie zobowiązania, wskutek zniweczenia węzła obligacyjnego z przyczyn zawinionych przez jedną ze stron.

2. Obowiązek świadczenia kary umownej ma charakter akcesoryjny wobec zobowiązania głównego. Zgodnie więc z regułą accessorium sequitur principale roszczenie o karę umowną dzieli los zobowiązania głównego, a zatem w sytuacji, gdy nie istnieje prawnie obowiązek świadczenia głównego, nie istnieje też obowiązek zapłaty kary umownej z nim związanej, zastrzeżonej na wypadek nienależytego wykonania zobowiązania. W sytuacji, gdy dłużnik nie ma obowiązku danego świadczenia w wyniku odstąpienia od umowy, występuje stan prawny, taki jakby umowa nigdy nie była zawarta, sytuacja prawna wraca do stanu sprzed zawarcia umowy, nie można mówić o utrzymaniu obowiązku zapłaty kary umownej związanej z nienależytym świadczeniem zastrzeżonej na wypadek przekroczenia terminu jego wykonania. Gdy nie ma prawnego obowiązku świadczenia, nie można mówić o nienależytym świadczeniu – w tym zakresie inaczej Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 października 2006 r. IV CSK 157/06.

3. Istnieje dopuszczalność zastrzeżenia kilku kar umownych, o ile każde z nich związane jest z innym przejawem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania i o ile kary te wzajemnie się nie wykluczają. Taka zaś sytuacja ma miejsce w przypadku kary zastrzeżonej na wypadek zwłoki w wykonaniu zobowiązania, należącej do kategorii nienależytego wykonania zobowiązania, oraz kary umownej za odstąpienie od umowy, będącej, zważywszy na skutki odstąpienia od umowy i związane z tym roszczenia, karą za niewykonanie umowy”.

Odstąpienie od umowy nie niweczy kary umownej zastrzeżonej z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania – tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 października 2006 r. IV CSK 157/06.

INACZEJ m.in. ww. SA w Katowicach w wyroku z dnia 3 lipca 2008 r. V ACa 199/08.

„Utrzymywanie w mocy postanowień umownych zabezpieczających lub upraszczających wyrównanie szkody w znaczeniu bardziej potocznym niż w art. 361 § 2 k.c. lub skłaniających dłużnika do wypełnienia zobowiązania jest zgodne z zasadami współczesnych regulacji prawa kontraktowego lub traktatowego. Principles of European Contract Law w art. 9:3052 wyrażają zasadę utrzymania w mocy postanowień umowy, które zgodnie z wolą stron mają działać nawet po rozwiązaniu. Utrzymywanie się roszczeń o zapłatę kary umownej nie zostało zakwestionowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego (np. wyroki z dnia 26 listopada 2004 r., V CK 411/04, „Izba Cywilna” 2005, nr 10, s. 48, z dnia 6 maja 2004 r., II CK 261/03, niepubl., oraz z dnia 15 września 2005 r., II CK 72/05, niepubl.).

Z tych przyczyn Sąd Najwyższy uznał, że wykonanie prawa odstąpienia od umowy wzajemnej znosi prawa i obowiązki stron należące do jej istoty, natomiast wywołuje nowe roszczenia określone w ustawie oraz nie znosi odpowiedzialności z tytułu zastrzeżenia kary umownej”. – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r. IV CSK 157/06.

Przy ocenie zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy sąd ocenia na czym polegała niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.

„Zgodnie z brzmieniem art. 483 § 1 k.c. kara umowna może być zastrzeżona na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego.

Treść art. 483 § 1 k.c. wskazuje równocześnie, że zapłata kary umownej może być przewidziana jedynie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Odstąpienie od umowy stanowi realizację uprawnień związanych z określonymi wypadkami niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań z umów wzajemnych (art. 491-493 k.c.) i skuteczne odstąpienie od umowy stanowi w pewnym sensie potwierdzenie, że istotnie miał miejsce przypadek niewykonania lub nienależytego umowy przez drugą stronę. Zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy można zatem traktować jako formę uproszczenia redakcji warunków umowy, która pozwala na przyjęcie przez strony, że wypadki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, które uprawniają stronę do odstąpienia od umowy, stanowią jednocześnie podstawę do domagania się zapłaty kary umownej. Ocena skuteczności zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy nie może być oderwana od oceny, na czym polegało niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania”. – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2007 r. III CSK 288/06.

Czy strony umowy mogą zastrzec skutecznie zapłatę kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy, gdy odstąpienie to jest wynikiem nieterminowego regulowania zobowiązań pieniężnych przez drugą stronę umowy?

Ważne jest postanowienie umowne wprowadzające karę umowną za odstąpienie od umowy dokonane skutkiem niewykonania zobowiązania pieniężnego – warunki takiego zastrzeżenia Sąd Najwyższy wyjaśnił w wyroku z dnia 20 października 2006 r. IV CSK 154/06.

„Odstąpienie od umowy powoduje, że uznaje się, iż umowa w ogóle nie wywarła żadnych skutków prawnych. W konsekwencji, po skutecznym odstąpieniu od umowy strony powinny zwrócić sobie – na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu – to, co świadczyły, ewentualnie wynagrodzić szkody spowodowane odstąpieniem od umowy. W rozpoznawanej sprawie na skutek odstąpienia od umowy leasingobiorca został zobowiązany do zwrotu rzeczy leasingodawcy, karę umowną zastrzeżoną na wypadek odstąpienia od umowy wiązać można więc z nienależytym wykonaniem zobowiązania zwrotu rzeczy, a jest to niewątpliwie świadczenie niepieniężne. W związku z odstąpieniem od umowy mogą powstać po stronie leasingodawcy także szkody spowodowane faktem zerwania więzi umownej łączącej strony. Przykładem ilustrującym tę tezę jest stan faktyczny niniejszej sprawy, leasingobiorca nie wydał bowiem w terminie urządzenia, które używał na podstawie umowy leasingu. W istocie więc kara umowna zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy jest karą przewidzianą w razie niewykonania lub nienależytego wykonania wszelkich zobowiązań niepieniężnych, jakie mogą powstać wskutek odstąpienia od umowy. Z tego względu, dla możliwości skutecznego zastrzeżenia kary umownej z tytułu odstąpienia od umowy, nie ma znaczenia, że przyczyną, uprawniającą leasingodawcę do złożenia oświadczenia o odstąpieniu było nienależyte wykonanie przez leasingodawcę świadczenia pieniężnego (zapłaty rat leasingowych). (…) Zważywszy, że karę umowną można dochodzić nawet gdy nie powstała żadna szkoda, wystarczy wykazanie, iż nastąpiło odstąpienie od umowy i iż dla naprawienia szkód jakie mogą powstać z tytułu skutecznego odstąpienia od umowy zastrzeżona została kara umowna. Istnienie szkody i jej rozmiar mogą więc mieć w tej sytuacji znaczenie tylko dla ewentualnego miarkowania kary umownej, gdy zachodzą przesłanki określone w art. 484 § 2 k.c. – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2006 r. IV CSK 154/06.

Roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy – Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r. III CZP 39/12.

Odstąpienie od umowy a kara umowna. Najnowsze stanowisko Sądu Najwyższego. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r. III CZP 39/12.

Aplikantka radcowska Sylwia Gładysz