Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z dnia 10 maja 2003 r.) (zwana dalej ustawą) przewiduje roszczenia dla właściciela lub użytkownika wieczystego w sytuacji, gdy skutkiem uchwalenia lub zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego wystąpią negatywne konsekwencje dla jego nieruchomości. Przyczyną wystąpienia tego niekorzystnego oddziaływania jest uchwalenie lub zmiana miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.
Po pierwsze w efekcie działań planistycznych gminy korzystanie z nieruchomości lub z jej części w dotychczasowy sposób mogło stać się niemożliwe bądź istotnie ograniczone. Kluczową przesłanką jest okoliczność, że zaistniałe utrudnienia dotyczą dotychczasowego korzystania z nieruchomości (art. 36 ust. 1 i 2 u.p.z.p.).
Żądania, które przysługują właścicielowi lub użytkownikowi wieczystemu nieruchomości w opisanej sytuacji to:
odszkodowanie,żądanie wykupienia nieruchomości,zamiana nieruchomości.
Zainteresowana osoba składa wniosek do gminy o wykonanie obowiązku wynikającego z jednego z powyższych roszczeń. Realizacja powinna nastąpić w terminie 6 miesięcy od dnia złożenia wniosku, chyba że strony postanowią inaczej. W razie sporu roszczenia przeciwko gminie należy kierować do sądu powszechnego (art. 37 ust. 9 i 10 u.p.z.p.).
Po drugie, jeśli właściciel lub użytkownik wieczysty nie skorzystał ze wskazanych powyżej roszczeń, mimo że w efekcie uchwalenia lub zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego wartość jego nieruchomości uległa obniżeniu i zbył nieruchomość, może żądać od gminy odszkodowania równego obniżeniu wartości nieruchomości (art. 36 ust. 3 u.p.z.p.). Opisane roszczenie odszkodowawcze zostało zatem powiązane ze zbyciem nieruchomości. Swoje żądanie zainteresowany podmiot może zgłosić w terminie 5 lat od dnia, w który plan miejscowy albo jego zmiana stały się obowiązujące (art. 37 ust. 3 u.p.z.p). Podobnie, jak w pierwszym przypadku właściciel lub użytkownik wieczysty nieruchomości składa wniosek do gminy o wykonanie obowiązku wynikającego z jednego z powyższych roszczeń. Realizacja powinna nastąpić w terminie 6 miesięcy od dnia złożenia wniosku, chyba że strony postanowią inaczej. W razie sporu roszczenia przeciwko gminie należy kierować do sądu powszechnego (art. 37 ust. 9 i 10 u.p.z.p.).
Przesłanki roszczeń właściciela lub użytkownika wieczystego nieruchomości, mimo że źródłem wszystkich jest uchwalenie lub zmiana miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, są zatem różne. W sytuacji pierwszej tą przesłanką jest wykluczenie lub utrudnienie korzystania z nieruchomości w dotychczasowy sposób a nie obniżenie wartości nieruchomości, natomiast w sytuacji drugiej obniżenie wartości nieruchomości.
Na rozróżnienie tych dwóch sytuacji wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30.06.2010 r. (sygn. akt V CSK 452/09):
„Przy wspólnej podstawie faktycznej roszczeń określonych w przepisach art. 36 ust. 1 i 2 oraz ust. 3 u.p.z.p., jaką jest uchwalenie lub zmiana planu miejscowego, różne są dla każdego z nich pozostałe przesłanki warunkujące powstanie tych roszczeń. W przypadku art. 36 ust. 1 i 2 u.p.z.p. stanowi ją, będąca następstwem uchwalenia lub zmiany planu miejscowego, niemożność korzystania z nieruchomości lub jej części w dotychczasowy sposób lub zgodny z dotychczasowym przeznaczeniem. Powstanie roszczeń określonych w art. 36 ust. 1 i 2 u.p.z.p. nie jest natomiast zależne od obniżenia wartości nieruchomości, ani też od dokonania jej sprzedaży”.
