Roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej. W jaki sposób obliczyć kwotę należną tytułem zachowku? Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast jeżeli zstępny uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo uprawniony jest trwale niezdolną do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie wartości tego udziału. Po pierwsze należy określić, czy uprawniony do zachowku zstępny jest osobą małoletnią lub trwale niezdolną do pracy (stan małoletniości i trwałej niezdolności do pracy oceniany jest na dzień otwarcia spadku). Jeśli tak wówczas wysokość zachowku będzie stanowiła dwie trzeci wartości udziału spadkowego. Jeśli uprawnionym do zachowku nie jest zstępny małoletni ani osoba trwale niezdolna do pracy wysokość zachowku będzie wyniosła połowę wartości udziału spadkowego. Udział spadkowy ustala się według reguł dziedziczenia ustawowego (art. 931 i nast. KC).
Przykład: Z roszczeniem o zachowek chce wystąpić Anna Karska córka zmarłej Janiny Zielińskiej. Janina Zielińska miała trójkę dzieci, w chwili śmierci Janina była wdową. Janina Zielińska zmarła dnia 15.10.2011 r. i nie sporządziła testamentu, ale w drodze darowizny dokonanej dnia 14.03.2009 r. przeniosła prawo własności do mieszkania położonego we Wrocławiu przy ulicy Legnickiej 44 na rzecz wnuczka Piotra Czajki (syna drugiej córki Krystyny Czajki). Na podstawie ustawy Annie Karskiej przypada udział spadkowy wynoszący 1/3 (art. 931 § 1 KC) a zatem wysokość zachowku wynosi 1/2 z 1/3 czyli 1/6.
Annie Karskiej należy się zachowek wynoszący 1/6 wartości udziału spadkowego, ale jaką stanowi to kwotę? Przy obliczaniu wartości zachowku należy ustalić czystą wartość spadku. Czysta wartość spadku oznacza wartość spadku bez długów spadkowych (art. 922 KC np. koszty pogrzebu stanowią długi spadkowe). Celem ustalenia czystej wartości zachowku, najpierw należy ustalić skład spadku. Skład spadku (czyli co wchodzi do spadku) jest określany na chwilę otwarcia spadku (chwila śmierci) a następnie oblicza się wartość spadku. Wartość spadku jest określana według cen rynkowych z daty orzekania przede wszystkim na podstawie opinii biegłego sądowego (chyba że strony osiągnęły w tym zakresie porozumienie, pomocny okaże się również spis inwentarza). Po pomniejszeniu tak ustalonej wartości spadku o długi spadkowe uzyskiwana jest czysta wartość spadku. Należy pamiętać o doliczeniu darowizny, o których mowa powyżej, jeśli takie uczynił spadkodawca za życia.
Uproszony wzór dla ustalenia wartości zachowku:
- dla małoletnich i osób trwale niezdolnych do pracy: 2/3 x udział spadkowy przy dziedziczeniu ustawowym x czysta wartość spadku = wartość zachowku
- dla pozostałych osób: 1/2 x udział spadkowy przy dziedziczeniu ustawowym x czysta wartość spadku = wartość zachowku.
Orzecznictwo dotyczące obliczenia wartości zachowku:
- Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 1985 r. III CZP 69/84: Obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu.
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2005 r. I CK 765/04: Wartość spadku w celu określenia zachowku ustala się według cen z chwili orzekania o zachowku. Chwilą tą powinna być chwila orzekania przez Sąd drugiej instancji, jako sąd merytorycznie rozpoznający sprawę.
